До основ: як давнім церквам повертають автентичний вигляд/Powrót do podstaw, czyli jak stare cerkwie odzyskują swój wygląd pierwotny

Парадоксально, але наявність грошей та бажання людей відремонтувати церкву зіграли зі святинями злий жарт: з’явилась можливість проводити роботи, але розуміння, як робити правильно не завжди було. Але якщо ще декілька років тому процеси здавались незворотними, зараз хочеться вірити, що шанс є. Приклади, що надихають, коли громади повертають церквам первісний вигляд. Кожна така історія дуже особлива, без можливості точного повторення, але, сподіваюсь, кожна з них стане частиною доброї тенденції. І ось лише кілька з них.

W danej sytuacji posiadane pieniądze oraz zadeklarowana chęć wyremontowania cerkwi spłatały świątyni okropnego figla: istniała możliwość przeprowadzenia niezbędnych prac, jednak nie zawsze było rozumienie, jak to należy dobrze zrobić. Jeżeli jeszcze kilka lat temu sytuacja wydawała się nieodwracalna, teraz chce się wierzyć, że popełnione wcześniej błędy da się poprawić. Przykłady przywrócenia świątyniom ich pierwotnego wyglądu są przykładami inspirującymi społeczności lokalne do podobnych działań. Każdy taki przykład jest wyjątkowy, bez możliwości dokładnego odtworzenia, jednak każdy z nich, miejmy taką nadzieję, stanie się elementem pozytywnego trendu. I oto jest kilka z nich.

Подарунок до 250-річчя

Prezent z okazji 250-lecia

Маленьке село Жирівка, що не так далеко від Львова, може похвалитись однією з найбільших дерев’яних церков в околиці. Не так давно парафіяни храму святкували 250 років з часу його побудови. Подарунок до ювілею був особливий — початок повернення автентичного вигляду.

Położona niedaleko Lwowa niewielka wioska Żyrawka (Żyriwka) może się szczycić posiadaniem jednej z największej w pobliskich okolicach drewnianej cerkwi. Jeszcze nie tak dawno jej wierni obchodzili 250-lecie budowy świątyni. Prezent z tej okazji był wyjątkowy i polegał na rozpoczęciu procesu przywrócenia cerkwi jej pierwotnego wyglądu.

У 1990-х роках, коли громада повернулась до церкви, будівлю накрили бляхою. Нині в селі кажуть: так вчинили не тому, що хотіли зробити погано. На той час це було швидке і оптимальне для них рішення, аби споруда вистояла. Уже пізніше почались дискусії, а що робити далі.

Jeszcze w latach 90. XX wieku, gdy społeczność lokalna już mogła bez obaw uczęszczać do cerkwi, została ona przykryta blachą. Teraz we wsi mówi się, że zrobiono tak nie dlatego, że chciano zrobić źle. W tamtym czasie było to najszybsze i najbardziej optymalne rozwiązanie, które pozwoliło zapobiec niszczeniu świątyni. Później zaczęły się toczyć dyskusje dotyczące dalszych działań.

Історія у Жирівці особлива — декілька років тому громада почала будувати новий мурований храм. Зазвичай, у таких випадках про стару церкву забувають і вона доживає останні роки. Але не тут.

Historia w Żyrawce jest wyjątkowa, ponieważ kilka lat temu z inicjatywy jej mieszkańców zaczęto wznosić nową murowaną świątynię. Zwykle w takich sytuacjach stara cerkiew odchodzi w zapomnienie. Jednak nie tym razem.

2020 року почалась реставрація і дерев’яного храму. Її основним ініціатором стала, власне, громада. Лише за рік храм кардинально змінився: покриття стін замінили з металу на ґонт. Храм великий, то ж і роботи тривали довго — від березня і до жовтня.

W 2020 roku rozpoczęto renowację drewnianej świątyni. Jej inicjatorem została społeczność lokalna. W ciągu zaledwie jednego roku cerkiew uległa zasadniczym zmianom: metalowe pokrycie ścian zastąpione zostało gontem. Świątynia jest duża, więc prace renowacyjne trwały stosunkowo długo – od marca do października.

У селі мешкає лише трохи більше 600 осіб. Для невеликої громади реставрація храму разом з побудовою нового — фінансово непросте завдання. Кошти шукали звідусіль. Місцеві ж мешканці допомагали не лише грошима, але й працювали спільно з майстрами з Гуцульщини, які перекривали храм ґонтям.

Obecnie we wsi mieszka około 600 osób. Dla niewielkiej społeczności lokalnej renowacja starej świątyni wraz z budową nowej była trudnym wyzwaniem finansowym. Pieniądze na te cele szukano wszędzie. Lokalni mieszkańcy nie tylko przekazywali pieniądze, lecz także pomagali pracownikom z Huculszczyzny, którzy kryli świątynię gontem.

За словами пані Наталі, надихало і те, що ідея повернути церкві автентичний вигляд об’єднала чимало людей. Підтримка львівського реставратора Юрія Дубика, Товариства охорони пам’яток і навіть географічно далекого американського Фонду збереження сакральної спадщини суттєво полегшили завдання: як фінансові, так і організаційні. Але головне, і те, що уможливило спільну роботу — бажання громади та їхня готовність слухати і говорити у процесі реставрації церкви.

Według słów pani Natalii, pomysł przywrócenia świątyni jej pierwotnego wyglądu zjednoczył wielu ludzi. Wsparcie udzielane przez lwowskiego konserwatora zabytków J.Dubyka, Towarzystwo Ochrony Zabytków i nawet przez odległą geograficznie amerykańską Fundację Zachowania Dziedzictwa Sakralnego znacznie ułatwiały realizację tak trudnego zadania zarówno z finansowego, jak i organizacyjnego punktu widzenia. Jednak najważniejszą rzeczą, która umożliwiała wspólną pracę była chęć społeczności lokalnej oraz jej gotowość do słuchania i działania w procesie przeprowadzenia renowacji cerkwi.

Нині у Жирівці зробили перші, але такі важливі, кроки до відновлення церкви. На черзі — замінити бляху на куполах на ґонт. У селі кажуть, будуть паралельно працювати і над будівництвом нового, і над реставрацією старого храму.

Obecnie w Żyrawce podjęte zostały pierwsze, ale bardzo ważne kroki w kierunku odnowienia cerkwi. Następnym krokiem będzie zastąpienie blachy gontem na kopułach świątyni. We wsi mówi się, że równolegle z renowacją starej cerkwi będą przebiegały prace związane z budową nowej świątyni.

У цій історії також важливо те, що церква в Жирівці є частиною системних змін, що відбуваються у ближніх селах. Мешканці чесно зізнаються: на реставрацію наважились, бо побачили приклад та отримали підтримку від громади села Вовків, де відновлення храму почали роком раніше. Ті ж своєю чергою надихались прикладом ініціативи з порятунку дерев’яного храму у сусідньому Кугаєві.

W tej historii ważne jest również to, że cerkiew w Żyrawce jest elementem składowym systemowych zmian zachodzących w okolicznych wsiach. Mieszkańcy szczerze przyznali, że decyzja o renowacji podjęta została w oparciu o pozytywny przykład oraz dzięki wsparciu społeczności lokalnej wsi Wołków, gdzie odnowienie cerkwi rozpoczęte zostało o rok wcześniej. Dla społeczności tej wsi, z kolei, jako inspiracja posłużyła inicjatywa ratowania drewnianej świątyni w sąsiedniej wsi Kuhajów.

Сосенко в Полянах: страх і відвага

Modest Sosenko w Polanach: strach i odwaga

Аби добратись до села Поляни зі Львова, треба витратити близько двох годин. Проте це того вартує. Дерев’яний храм не може претендувати на найдавніший в області, але й не треба. Збудований 1903 року за проєктом архітектора Василя Нагірного, він точно не залишить байдужими, і його хоча б раз треба побачити: нині це єдиний дерев’яний храм, де збереглись розписи Модеста Сосенка. Його пензлю належать купол, іконостас і бічні вівтарі.

Podróż ze Lwowa do wsi Polany zajmuje około dwóch godzin. Jednak warto tam pojechać. Znajdująca się we wsi drewniana świątynia nie należy, co prawda, do najstarszych w obwodzie, ale i nie musi. Wzniesiona w 1903 roku według projektu architekta Wasyla Nahornego cerkiew nikogo nie pozostawia obojętnym. Warto ją zobaczyć chociażby raz w życiu: obecnie jest to jedyna drewniana świątynia, gdzie zachowały się malowidła autorstwa Modesta Sosenki. Jest on autorem malowideł na kopule, ikonostasie i ołtarzach bocznych.

Ще не так давно стан розписів різко погіршувався, всередині храм був наповнений пластиковими квітами, а ззовні оббитий пластиковою вагонкою. Трохи більше п’яти років тому парохом тут призначили отця Назарія Чорного. З того часу спільно з громадою вони крок за кроком повертають церкві первісний вигляд.

Jeszcze nie tak dawno stan malowideł zaczął gwałtownie się pogarszać, wnętrza świątyni zdobiły sztuczne kwiaty, a jej ściany zewnętrzne obite były plastikową podszewką. Nieco ponad pięć lat temu nowo mianowanym proboszczem parafii został ks. Nazarij Czorny. Od tego momentu on wraz ze społecznością lokalną krok po kroku przywracają cerkwi jej wygląd pierwotny.

Отець зізнається, довгий і дорогий шлях збереження церкви лякав невелику громаду. У селі лише трохи більше сотні хат, статки не дають можливості самостійно оплатити дорогу реставрацію. Але вони таки відважились почати цю справу.

Ksiądz przyznaje, że długi i kosztowny proces renowacji cerkwi najpierw odstraszał niewielką społeczność lokalną. We wsi jest tylko około stu domów, więc jej mieszkańców było nie stać na samodzielne finansowanie przedsięwzięcia. Jednak mimo wszystko odważyli się na rozpoczęcie tego procesu.

“Коли я прийшов сюди на парафію, побачив цей храм, його поганий стан і дуже мене це хвилювало. Я шукав спершу багато інформації в архівах, стукав у всі можливі двері. Розумів, якщо я не почну цього робити, за мене ніхто цього не зробить. Я настоятель і відповідальний за це. Матеріально відреставрувати нереально лише силами громади. Але тепер ми бачимо кінцеву мету і шлях”, – ділиться спогадами отець Назарій.

„Gdy zostałem proboszczem parafii i przyjechałem tu, zobaczyłem tę cerkiew, jej zły stan, ta sytuacja zaczęła mnie bardzo niepokoić. Najpierw szukałem informacji w archiwach, pukałem do wszystkich możliwych drzwi. Ja bardzo dobrze rozumiałem, że jeśli ja tego nie zacznę robić, nikt tego za mnie nie będzie robił. Jestem proboszczem, więc jestem za to odpowiedzialny. Samych mieszkańców wsi nie było stać na samodzielne finansowanie renowacji cerkwi. Jednak widzimy teraz cel końcowy i drogę, którą będziemy podążać” – dzieli się swoimi wspomnieniami ks. Nazarij.

Поволі церкву очистили від пластикових квітів і почали думати, як зберегти розписи.

Stopniowo z cerkwi wyniesione zostały wszystkie sztuczne kwiaty i zaczęto się zastanawiać nad sposobem zachowania malowideł.

“Нам намалювали риштування на центральний купол. Ми купили матеріал за свої кошти і місцеві майстри за цим малюнком зробили риштування. Тепер реставратори мають можливість піднятись і оглянути розписи”, – розповідає парох..

Proboszcz opowiada: „Otrzymaliśmy narysowany schemat konstrukcji rusztowań pod kopułę centralną. Na koszt własny kupiliśmy niezbędne materiały i w oparciu o uzyskane schematy lokalni mistrzowie zaczęli wykonywać rusztowanie. Teraz konserwatorzy mają możliwość wejścia na rusztowanie i zbadania malowideł”.

Лише за два роки маленька громада своїми силами зробила дуже багато і це варте захоплення. У храмі поставили риштування, розписи частково дослідили, а також почали реставрацію покрівлі. Її роблять якісними матеріалами і з добрими майстрами.

Jest godne podziwu ile niewielka społeczność lokalna potrafiła zrobić w ciągu zaledwie dwóch lat. W świątyni postawiono rusztowania, częściowo zbadano malowidła oraz rozpoczęto renowację dachu. Ostatnią przeprowadzają mistrzowie o wysokich kwalifikacjach wykorzystujący użyciem materiałów dobrej jakości.

Позиція і небайдужість громади запустили ланцюгову реакцію єднання довкола порятунку святині. Цього року кошти на неї виділять в рамках обласної програми збереження спадщини. А головне — парафія готова слухати і чути поради. Улітку цього року, після допису у соцмережах депутата Львівської облради Івана Щурка, громада дослухалась до поради і забрала пластикову вагонку зі зрубів стін!

Zaangażowanie i aktywność społeczności lokalnej wywołały reakcję łańcuchową, dzięki której udało się zjednoczyć wszystkich zwolenników ratowania świątyni. W tym roku środki finansowe na ten cel zostaną przekazane w ramach Obwodowego Programu Ochrony Dziedzictwa. W lecie bieżącego roku po publikacji radnego Lwowskiej Rady Obwodowej Iwana Szczurki w mediach społecznościowych społeczność lokalna wysłuchała jego rad i plastikowa podszewka została zdjęta z drewnianych ścian!

Попри те, що це лише початок дороги, і храм ще потребує багато роботи, приклади таких громад надихають. На відміну від варварського і кричущого знищення розписів Модеста Сосенка у Славську, тут обрали довгий, але правильний шлях збереження автентичності храму.

Bez względu na to, że jest to dopiero początek drogi i świątynia wymaga jeszcze przeprowadzenia różnych prac, takie przykłady napawają optymizmem. W przeciwieństwie do barbarzyńskiego zniszczenia malowideł autorstwa Modesta Sosenki w Sławskiem wybrano tutaj długą, jednak słuszną drogę, której celem końcowym jest zachowanie pierwotnego wyglądu świątyni.

Одна з перших — церква у Криворівні

Jako jedna z pierwszych – cerkiew w Krzyworówni

Однією з перших церков, якій вдалось повернути автентичний вигляд, 10 років тому на Івано-Франківщині стала святиня у селі Криворівня. Ще у 1970-х роках місцеві мешканці перекрили будівлю бляхою. Щоправда, тоді це була не гонитва за “красою” чи “модою”, а радше порятунок храму. Перекрити ґонтою не дозволила б тодішня влада, а з дірявим дахом храм би не прожив довго.

Cerkiew we wsi Krzyworównia w obwodzie iwanofrankiwskim była jedną z pierwszych świątyń, której 10 lat temu udało się przywrócić jej pierwotny wygląd. Jeszcze w latach 70. XX wieku budynek cerkwi pokryty został blachą. Co prawda, nie była to pogoń „za modą” czy „pięknem”, ale raczej sposób uratowania świątyni. Na pokrycie budynku cerkwi gontem nie pozwoliłyby wtedy ówczesne władze, natomiast z przeciekającym dachem świątynia nie przetrwałaby długo.

Як і в Полянах основним натхненником став місцевий священник — отець Іван Рибарук. Щоб переконати мешканців повернути автентичний ґонт, пішов не один рік. Люди боялись, що після заміни бляхи храм не вистоїть. Остаточно прийняти рішення про реставрацію допомогло те, що дах був вже у дуже поганому стані і навряд чи міг служити далі. Нині ж один з найстаріших храмів Гуцульщини знову справедливо вважають і одним з найгарніших.

Podobnie jak i w Polanach, głównym inspiratorem był lokalny proboszcz ks. Iwan Rybaruk. Przez parę lat ksiądz przekonywał mieszkańców przywrócić świątyni autentyczne drewniane pokrycie gontowe. Ludzie się obawiali, że po wymianie blachy cerkiew się zawali. Podjęciu ostatecznej decyzji dotyczącej renowacji sprzyjał ten fakt, że dach cerkwi był w stanie awaryjnym i wymagał jak najszybszej wymiany. W chwili obecnej jedna z najstarszych świątyń Huculszczyzny słusznie uważana jest za jedną z najpiękniejszych

Храм у Криворівні, фото автора

Świątynia w Krzyworówni, fot. autora.

Але приклади Жирівки, Полян та Криворівні дають надію. А ще є інші чудові історії на Львівщині (у селах Вовків, Глиняни, Черепин), Івано-Франківщині (у селах Гвізд Надвірнянський, Микуличин). Кожна з цих громад варта уваги та підтримки.

Jednak przykłady z Polan, Krzyworówni, Żyrawki dają nadzieję. Są jeszcze inne wspaniałe przykłady i historie z regionu lwowskiego (Wołków, Czerepin, miasto Gliniany) i z regionu iwanofrankiwskiego (Hwozd Nadwórniański, Mikuliczyn). W każdej z tych miejscowości społeczność lokalna zasługuje na uwagę i wsparcie.

Powoli na Ukrainie, jak i w Polsce, zaczęto tworzyć szlaki drewnianej architektury sakralnej. Oznacza to, że zaczęto mówić na ten temat, zaczęto komunikować się ze społecznościami lokalnymi, zaczęto uczyć się prezentowania i promowania ich wyjątkowości i wartości. Chcę się wierzyć, że dzisiaj poszczególne historie zainspirują także innych do podejmowania kroków w kierunku zachowania, doceniania i poznawania.